SUPERVISIE
Werk is belangrijk. Daarin drukken wij onszelf uit, zodat we tot ontplooiing komen.
Maar hoe blijf je bezield en creatief?
In supervisie gaan persoonlijke ontwikkeling en verhoging van de kwaliteit van je werk hand in hand. Vandaar dat ze een professionele vereiste is voor mensen die met mensen werken, zoals predikanten, geestelijk verzorgers, psychotherapeuten, docenten en curatoren.
In grote trekken wordt gewerkt met de inzichten van de gestalttherapie. Deze benadering is:
* ervaringsgericht: hoe beleef ik mijn werk en wat wil ik veranderen?
* experimenteel: welk nieuw gedrag wil ik exploreren?
* existentieel: hoe sta ik in het leven?
In supervisie word je je meer bewust van je interne behoeften, valkuilen, kwaliteiten en allergieën. Dit kan ruimte geven: een frisse blik en nieuwe inspiratie en motivatie. Supervisie kan spanningen verminderen, lusteloosheid verhelpen en een burn-out voorkomen.
- Voor een inleiding op de gestalttherapie, zie mijn artikel hieronder.
COACHING
Coaching helpt om je talenten en mogelijkheden te realiseren. Dit kan vooral nodig zijn wanneer je steeds tegen dezelfde dingen aanloopt of voor een verandering staat op bv. relatiegebied. In bepaalde situaties kan coaching de trekken van een therapie 'light' krijgen. Dit alles onder het motto: je doet het wel zelf maar hoeft het niet alleen te doen.
GEESTELIJKE BEGELEIDING
Soms kun je bezig blijven met vragen over de zin of richting van je leven, over je geloof of ongeloof, over bidden, de kerk, de relatie met God, of je ervaart droge tijden in je spirituele leven. Je beseft dat deze vragen niet vrijblijvend zijn. Geïnspireerd door de wijsheid van de mystieke traditie, kan geestelijke begeleiding steun en richting helpen geven.
HOE BEGIN IK?
In een intakegesprek maken we kennis en komen je vragen en leerwensen aan de orde. Daarna kan besloten worden om een aantal gesprekken af te spreken.
De frequentie van de sessies is afhankelijk van behoefte of, bij supervisie, de eisen van je beroepsvereniging of opleiding. In het laatste geval is een traject van tien sessies gebruikelijk.
Het tarief voor een sessie van een uur is 90 euro (BTW vrij). De kosten van supervisie worden gewoonlijk vergoed door je werkgever of kerk. Daarin gaat het immers om deskundigheidsbevordering. In andere gevallen kan supervisie belasting aftrekbaar zijn (als zakelijke kosten).
English spoken/ on parle francais
Corona: de epidemie is gelukkig voorbij, maar voor wie dit wenst volgt mijn praktijk de sanitaire voorschriften, zoals voldoende ventilatie, afstand houden en desinfecteren.
----------------------------------------------------------------------------------------------
Veranderen door niet te veranderen
De visie van de gestalttherapie
Jean-Jacques Suurmond
Het Duitse woord ‘Gestalt’ komt uit de gestaltpsychologie en verwijst naar een voltooide situatie. Als ik bijvoorbeeld dorst heb, is de ‘Gestalt’ het moment waarop die gelest wordt. Zolang dat niet is gebeurd, blijf ik dorstig en kan ik op den duur nergens anders meer aan denken. Pas als ik mijn situatie verander door naar de kraan te lopen en het koele water naar binnen klok, wordt de ‘Gestalt’ voltooid. Daarna pas kan er een andere behoefte naar voren komen: nu krijg ik bijvoorbeeld zin om te gaan wandelen, of om een klus aan te pakken.
Zo bezien, is het dagelijks leven een aaneenschakeling van ‘Gestalten’ (nee, geen mooi woord maar er is geen goed Nederlands equivalent) die opgeroepen worden door onze wensen en behoeften. Andersom kan ook: een reclamebord met een sappige perzik kan de ‘Gestalt’ worden waardoor ik zin krijg om in zo’n vrucht te bijten. In het zoeken naar vervulling hannesen we heel wat af. Soms zijn we ons weinig bewust van onze dorst zodat ook de verzadiging onbevredigend blijft. Of we ervaren wel dorst maar drukken die weg omdat hij ‘er niet mag zijn’, of omdat we vrezen dat we die toch niet zullen kunnen lessen. Of we lopen naar de kraan en drinken zoveel water dat we er niet goed van worden. Hoe dan ook, zolang een ‘Gestalt’ niet voltooid is blijven we onrustig en ongelukkig en krijgen rare dromen waarin we onbewust tot afronding proberen te komen. Als remedie werd door het echtpaar Fritz en Laura Perls, beiden psychoanalytici, de gestalttherapie ontwikkeld. Ze hadden toen al jaren van samenwerking achter de rug met originele denkers in de psychotherapie als Karen Horney, Wilhelm Reich en Kurt Goldstein.
De gestalttherapie zag het licht in het bruisende Berlijn van de jaren twintig van de vorige eeuw. Na de Eerste Wereldoorlog waarin Fritz Perls gasaanvallen in de loopgraven overleefde, was de leus: alles moet anders. Het inzicht groeide dat de wereld niet statisch is maar een voortdurend proces (het ‘élan vital’ van de filosoof Henri Bergson). Anarchisten en marxisten streefden naar de ‘nieuwe mens’. Het existentialisme en, in de kunst, de expressionisten waaronder Otto Dix die van de bewegelijke Fritz Perls het hierbij afgebeelde portret maakte, riepen op tot keuzevrijheid en authenticiteit. Al deze invloeden, ook uit de fenomenologie, het holisme en de toneelwereld (Perls hield van acteren en zou later veel opsteken van Jakob Moreno, uitvinder van het psychodrama) vinden we terug in de gestalttherapie. Naast allerlei werkvormen kent deze een uitgebreide theorie waaruit ik hier beknopt de visie op het lichaam, het creatieve midden en de spirituele dimensie zal belichten. Echter, omdat gestalttherapie een procestherapie is, is haar werkelijke betekenis alleen te ervaren in de praktijk. Een beschrijving van een vogel in vlucht is nu eenmaal geen vogel in vlucht.
Lichaam
Het geheel is meer dan de delen, luidt een bekend motto uit de gestaltpsychologie. Willen we dus iets voltooien tot een geheel, een ‘Gestalt’ afronden, dan is het niet handig om op een aspect te focussen. Toch is dat precies wat we vaak doen. Bijvoorbeeld: Ik kan in het leven mijn draai niet vinden omdat ik een dominante moeder of afwezige vader had. Of: Ik moet altijd aardig zijn anders word ik niet geaccepteerd. In zulke eenzijdige gedachten zit meestal wel een kern van waarheid, maar een fixatie daarop remt het proces van gestaltvorming.
Een van de grote bijdragen van Fritz Perls (met Reich) is dat hij het lichaam in het veld van de psychotherapie heeft gebracht. Zijn prikkelende motto was: ‘Lose your mind and come to your senses’: verlies je verstand en kom tot zinnen/ je zintuigen. Verre van het centrum van onze persoonlijkheid te zijn, houdt het verstand een fundamentele oneerlijkheid over onszelf in stand. Het praat goed en verdedigt (‘zo ben ik nu eenmaal’ of: ‘zo hoort het’) dat we door onze opvoeding en de maatschappelijke codes vervreemd zijn van onszelf. Toen Laura Perls als arts in een ziekenhuis werkte, schrok ze toen ze zag hoe baby’s daar gedwongen werden gevoed. Ze besefte dat het onderwerpen van hun lichaam de kinderen voorbereidde om later onkritisch de principes van hun omgeving in te slikken - zoals van het opkomende nazisme waarvoor de Perls moesten vluchten. Eenmaal volwassen geworden, zijn zulke mensen vervreemd van hun eigen wil en behoeften, wat een onvoldaan, richtingloos gevoel geeft. Dat maakt ze tot een gemakkelijke prooi voor een sterke leider of voor andere illusies, zoals ‘fake news’.
Het proces van voltooiing van een ‘Gestalt’ is allereerst lichamelijk. ‘Het lichaam weet alles’. Wanneer iemand een droevig verhaal vertelt en aldoor blijft glimlachen, spreekt het lichaam (de glimlach) de waarheid: het verdriet mag er kennelijk niet zijn. Een gestalttherapeut kan dan ingrijpen: ‘Ik hoor je iets droevigs vertellen en tegelijk zie ik je glimlachen, dat verwart me’. Zo nodig kan de cliënt uitgenodigd worden om het verhaal nog eens te vertellen en nu opzettelijk te glimlachen. Deze interventie maakt hem of haar bewust van zijn gedrag zodat hij kan veranderen. In de veilige therapeutische relatie kunnen cliënten leren om verdriet te tonen wanneer je verdrietig bent en te glimlachen wanneer je blij bent, zodat de ‘Gestalt’ wordt afgerond. Je wordt één en communiceert helder, waardoor je relaties zullen opknappen.
Het creatieve midden
Perls leerde veel van de dadaïst Salomo Friedländer. Deze werd geïnspireerd door zowel de Tao als Meister Eckhart die hij ‘de goddelijke vrijdenker’ noemde. Hij zag de vrijheid om te kiezen als een neutrale positie tussen de tegenpolen van verdriet en glimlachen, man en vrouw, donker en licht, mooi en lelijk, liefde en haat, enzovoorts. Al deze tegenstellingen komen voort uit een gemeenschappelijke oorsprong, de bron van het veranderingsproces: het ‘creatieve midden’. Dit is een ‘vruchtbare leegte’ die alle tegenpolen voortbrengt maar zelf geen pool is; het geeft aan alles vorm maar heeft zelf geen vorm. Het is het ‘van werelden zwangere niets’.
We zijn onvrij zolang we ons rationeel op één pool fixeren: ‘Ik moet altijd glimlachen naar anderen’, of: ‘Mijn ouders zijn de schuld van mijn ongeluk’. Dan trekken we het leven scheef, naar één kant. Het veranderingsproces stokt, de ‘Gestalt’ wordt niet voltooid. Een therapeut kan in dat geval zeggen: ‘Ik hoor je vertellen dat je geen goede ouders hebt gehad én… wat is jouw bijdrage aan je huidige situatie?’ Naast de verantwoordelijkheid van de ouders komt zo ook de tegenpool van de eigen verantwoordelijkheid in beeld. Wordt de cliënt zich hiervan gewaar, dan komt er beweging en kan hij naar het ‘creatieve midden’ gaan. Dit houdt de vrijheid in om een eigen weg te kiezen, vrij van kinderlijke afhankelijkheid of verzet.
De gestalttherapie heeft een paradoxale kijk op verandering. We veranderen niet door rationeel te willen worden wat we niet zijn, maar door te worden wie we zijn. Wie tracht te veranderen doet dat door een ontbrekende tegenpool na te jagen. Je ‘moet’ je moeilijke jeugd vergeten, je lacht je verdriet nog meer weg, je gaat nog eens proberen om af te vallen. Maar wie zo zichzelf als een object manipuleert ‘om te worden wat je niet bent’, eindigt meestal met zichzelf voor het hoofd (!) te slaan: ‘Het lukt me weer niet om mijn vetrimpels te verliezen’. Een spelletje zelfkwelling noemde Fritz Perls dat.
De juiste weg is om ‘te worden wie je bent’: je bent een mens die niet alleen uit vele tegenpolen bestaat maar vooral uit het ‘creatieve midden’. Alleen vandaaruit ontspringt organisch het veranderingsproces, het proces van gestaltvorming dat zich voltrekt buiten onze mooie plannen en goede voornemens om. Vaak beseffen we dan ook pas achteraf dat we minder verdriet voelen of minder zijn gaan eten. Een ‘Aha-Erlebnis’, zegt de bekende uitdrukking uit de gestaltpsychologie.
Spiritualiteit: Martin Buber
Het feit dat het ‘creatieve midden’ door Friedländer ook de ziel, de geest of God wordt genoemd, geeft al aan dat gestalttherapie open is voor de spirituele dimensie. Naast oosterse inzichten, speelt hier vooral de joodse traditie een rol. Evenals Sigmund Freud en andere pioniers in de psychotherapie, waren Fritz en Laura Perls geseculariseerde joden. De indertijd curieuze gedachte dat mensen alleen door een ’praatkuur’ zouden kunnen genezen, gaat terug op de bijbelse traditie waarin God een dialoog met zijn volk aangaat en door te spreken iets nieuws creëert.
In Frankfurt volgde Laura Perls niet alleen colleges bij de christelijke theoloog Paul Tillich, die later grote invloed zou krijgen op de psychotherapie in de VS, maar ook bij de joodse denker en bijbelvertaler Martin Buber. Diens ‘ik-jij relatie’ is in de gestalttherapie een centraal thema geworden. Deze verschilt radicaal van de ‘ik-het relatie’, waarin de ander gebruikt wordt als een object om de eigen behoeften te vervullen. Dit is het domein van de voortdurende gestaltvorming, wat de maatschappij in stand houdt. Als ik trek heb, wordt het brood van de bakker de ‘Gestalt’ en ben ik minder geïnteresseerd om te horen waarvan de goede man ’s nachts wakker ligt. Ik wil ‘iets’ van hem en niet zozeer hemzelf.
Buber schrijft: ‘Zonder “het” kan de mens niet leven. Maar wie alleen daarmee leeft is geen mens’. Anders dan de pessimistische Freud, heeft de gestalttherapie een positief mensbeeld. Wie niet meer verstrikt is in ingewikkelde en onbevredigende pogingen om je behoeften te vervullen, is vrij om ik-jij relaties aan te gaan. Dan is de ‘Gestalt’ van het therapeutische traject voltooid en kunnen therapeut en cliënt van elkaar afscheid nemen.
Er schuilt in de mens een diep verlangen om onvoorwaardelijk aanvaard te worden, dus niet op grond van ‘iets’ wat je zou kunnen geven. Dit overstijgt het proces van gestaltvorming dat door behoeften wordt gestuurd. In de ik-jij relatie zijn we actief en passief tegelijk: ik ontvang de inwerking van de ander op mij om dan, vanuit mijn geraakt-zijn, de ander te antwoorden. Deze respons is mijn zelfwording: ‘Ik word aan het jij’. De wisselwerking schept een ruimte tussen beide partners die Buber, die gepromoveerd was op de christelijke mystiek, liefde noemt of de Geest. Want God is de derde (‘het creatieve midden’) in elke authentieke relatie, ‘de elektriciteit tussen twee mensen in’. In gestalttherapie worden paren soms uitgenodigd om hun relatie als ‘derde’ op een stoel te plaatsen. Hoe ze dat doen en waar ze bijvoorbeeld de stoel neerzetten, onthult veel over hoe ze de relatie beleven.
In de ik-jij ontmoeting kan de ander even ‘alles’ voor mij worden – niet in de zin dat de rest van de wereld buitengesloten wordt, maar die verschijnt nu in het licht van mijn 'jij'. Ik beleef dat alles met elkaar verbonden is, wat zin geeft aan mijn bestaan. De ontmoeting wordt zo een opening naar het goddelijke Jij, de enige ik-jij relatie die eeuwig is. Dit kan overigens ook al gebeuren wanneer we een boom, kat, muziek of boek met aandacht, als doel in zichzelf, waarnemen. Deze contemplatieve houding is de weg naar de Oneindige: ‘Wie echt de wereld ontmoet, gaat uit naar God.’
Tot slot
Het onbewust volgen van een vervreemdend script - altijd gekenmerkt door ‘moeten’ - leidt tot een gevoel van (god)verlatenheid en een gebrek aan inspiratie en energie, of zelfs een depressie of burn-out. De grenzen waartegen je pijnlijk aanstoot zijn ‘bevroren Gestalten’ (rigide gedragspatronen) die om voltooiing vragen. Vanuit het ‘creatieve midden’ worden de tegenpolen duidelijk, waardoor er beweging komt. Je wordt je gewaar van je werkelijke behoeften, zodat het organische proces van gestaltvorming zijn gang kan gaan. Dit maakt vrij om de ander te ontmoeten als een jij – en daarin uiteindelijk God als ‘eeuwige Jij’. In alles en allen kunnen we die gaan herkennen als de geheel Andere.
In de praktijk worden cliënten meestal niet vermoeid met theoretische concepten zoals ik hier beschreven heb. Daardoor worden ze alleen maar verleid om ‘in hun hoofd’ te gaan zitten, dat 'kantoor van desinformatie' over onszelf. Pas als het veranderingsproces op gang is gekomen, kan theorie nuttig zijn. Die geeft inzicht, wat helpt om nieuw gedrag te integreren.
Gestalttherapeutische inzichten worden ook in andere vormen van begeleiding toegepast, zoals in scholen en bedrijven. In de traditie van geestelijke begeleiding leidt de vraag ‘Wat is God aan het doen in je leven?’ tot meer besef van het spirituele veranderingsproces dat iemand doormaakt.
Dit artikel verscheen in maart 2021 in het blad Herademing.